Joyce DiDonato wil met haar wereldwijde project EDEN zaadjes planten in een paradijselijke tuin waar oog is voor de toekomst van de aarde. En ze geeft concertbezoekers daartoe daadwerkelijk zaadjes mee.
Een recital van Joyce DiDonato is nooit zomaar een recital. De Amerikaanse operaster gebruikte ooit Yankeediva als geuzennaam en hield onder die naam een blog bij. De mezzosopraan wordt al ruim twintig jaar bejubeld over de hele wereld, en legt er eer in om in haar zorgvuldig samengestelde programma’s diepere betekenislagen aan te brengen. Steeds weer zet ze met bijzondere concerten mensen aan het denken.
Zo bouwde ze haar eerdere project In War & Peace op rond de vraag: ‘Hoe vind jij vrede te midden van alle chaos?’ Het was een reactie op de terreuraanslagen in Parijs. Bezoekers konden op uitgedeelde kaarten hun persoonlijke antwoord delen. Een paar dagen voordat haar nieuwe tournee van start gaat beaamt DiDonato dat Händels aria Scenes of horror, waarmee dat War & Peace-programma destijds opende, beter had gepast bij de verschrikkingen in de wereld van nu.
Verschrikkingen die ervoor zorgen dat DiDonato nog filosofischer en bedachtzamer antwoord geeft op vragen. Een ander gevolg van de oorlog in Oekraïne is dat op de nieuwe, internationale tournee de concerten in Sint Petersburg en Moskou zijn geannuleerd. Dat kon in deze situatie, die ze scherp veroordeelt, niet anders. Maar ze baalt er enorm van, want ook in Rusland is haar aanhang groot. Ze is ervan overtuigd dat ze met dit nieuwe programma over niet al te lange tijd ook die Russische steden zal aandoen. En ze verklaart meteen stellig: “Het tegenovergestelde van oorlog is wat mij betreft niet per se vrede, maar creatie. Iets scheppen waaruit hoop klinkt.” Ze is er al heel lang van overtuigd dat muziek levens kan redden.
Waar komt haar zendingsdrang vandaan?
Contemplatie, nadenken over het leven dus, met behulp van mooie muziek uit alle stijlperiodes. Na dat geslaagde project over oorlog en vrede konden we ook kennis nemen van haar interpretatie van Schuberts beroemde Winterreise, maar dan gezien door de ogen van de vrouw, die door de hoofdpersoon aan het begin van de liedcyclus verlaten wordt. Om een bar winterlandschap in te trekken. En nu is er een nieuw groot, multidisciplinair project over onze omgang met de aarde, die er al even bar voorstaat. Waar komt DiDonato’s zendingsdrang, die roeping toch vandaan? Is alleen bloedmooi zingen – want dat doet ze – niet genoeg?
“In het dogmatisch katholieke gezin waarin ik opgroeide, in Kansas City, werd altijd benadrukt dat je je roeping ten volle moest benutten”, verklaart DiDonato aan de telefoon vanuit Brussel. In België begon ze vorige week aan de grote tournee van haar muziek-maatschappelijke project EDEN. Een concerttoer, educatieprojecten in de steden van de tournee, en een album dat gaat over onze verhouding tot de aarde en het klimaat.
“In ons gezin kreeg je in je leven als grote opdracht mee een antwoord te vinden op de vraag hoe je jouw gave, van God gekregen, zo optimaal mogelijk kon benutten. In de relatief vredige wereld van mijn jeugd was muziek al snel mijn leraar, mijn leidraad. Gezongen werd er veel en vaak. En op jonge leeftijd werd ik direct al de teksten ingetrokken van dat wat ik zong. Dat is in mijn professionele carrière altijd zo gebleven. Hoe kun je een lied of een aria zingen zonder jezelf onder te dompelen in de teksten die grootheden als Händel, Mozart of Mahler inspireerden? Het is voor mij onmogelijk om daar oppervlakkig overheen te scheren. Die woorden en hun bedoeling moet ik eerst internaliseren. Overdenken, begrijpen. Alleen maar mooi zingen? Nee, nooit. Dat is zo saai.”
“Muziek, dat is voor mij de maatschappij. Ik zie de resultaten als ik met kinderen zing, of met gevangenen, of in wijken waar normaal nooit zangers zoals ik komen. Ik zie ter plekke welk effect muziek op mensen kan hebben. Ik zie dat heel helder. Hoe kan ik daar dan voor weg lopen? Dat is voor mij onmogelijk, absoluut niet in de geest van mijn opvoeding.
Alsof je op een resetknop drukt
“Natuurlijk is het geweldig om in New York in The Metropolitan Opera te mogen zingen, of in het Concertgebouw in Amsterdam. Maar laten we het traditionele publiek daar uitdagen en tegelijk nieuw publiek elders vinden. We kunnen veel meer doen dan we denken, veel meer met elkaar delen. Een voorwaarde daarvoor is dat mensen zich gezien en veilig voelen in die omgeving, of het nou om gevangenen, kinderen of ervaren concertbezoekers gaat.”
Het theatrale concert EDEN – met kostuums, licht en make up – en het gelijknamige album openen verrassend met The Unanswered Question van Charles Ives. Niet minder dan een meesterzet. De veraf trompetpartij in dit hallucinerende en mysterieuze orkestwerk wordt hier met groot effect vervangen door de stem van DiDonato zelf, die woordloos de vraag stelt waarop geen antwoord komt, en die steeds dissonanter tegen de strijkers aanschuurt. Net als bij haar vorige project is Il Pomo d’ Oro onder leiding van Maxim Emelyanychev het begeleidende orkest. Het vibratoloze strijkersbegin van Ives’ muziek, gespeeld op darmsnaren, verplaatst je meteen in een ander universum.
“Dit stuk van Ives, dat ik eerlijk gezegd nog nooit gehoord had, was een idee van Maxim. Het stond letterlijk aan het begin van EDEN. Toen we erover begonnen te praten en fantaseren, wilde ik dat alles mogelijk moest zijn, elke soort muziek, en niet alleen de barokmuziek die je bij dit orkest verwacht. Dit rauwe, pure strijkersgeluid zorgt meteen voor ruimte in je hoofd, je ziet er als vanzelf beelden bij. Alsof je op een resetknop drukt en alles tijdloos en oneindig wordt. En dan ineens dringt in dat oergeluid de mensheid binnen, met een enorm vraagteken. De volgorde van het programma is heel nauwkeurig tot stand gekomen, als een grote vertelling van anderhalf uur zonder pauze. ”
Zaadjes in de oren van de luisteraars
Meteen na Ives komt het nieuwe lied The First Morning of the World van Rachel Portman op een tekst van Gene Scheer. DiDonato vond dat er iets nieuws op het programma moest komen, iets dat meteen een antwoord kon zijn op die onbeantwoorde vraag van Ives. En ze stapte naar de Britse Portman die zich net als DiDonato zorgen maakt over de wereld en het klimaat.
“Het resultaat was totaal anders dan ik verwachtte, maar wel adembenemend. Die titel alleen al. In dit lied wordt geen naïef, bijbels paradijs geschapen, en toch zit er een soort idylle in verstopt. Zo’n zin als ‘There’s a language without question marks’ spreekt mij heel erg aan. De fluit aan het begin geeft als het ware antwoord op de trompet – in onze bewerking dus mijn stem – in het stuk van Ives.”
En zo gaat het programma van nieuw naar oud, van onbekend naar bekend, en in elk stuk is er die verbinding met de natuur, met de aarde. Toen DiDonato ging nadenken over welke muziek zaadjes in de oren van haar luisteraars zou kunnen planten, kwam ze op het idee om elke bezoeker van de concerten op haar tournee een zakje zaad mee te geven. “Symbolisch ja”, zegt DiDonato, “maar ook letterlijk, met de boodschap dat jij zorg moet dragen voor die zaadjes.”
En om de symboliek van zaaien verder vorm te geven doen er in elke stad schoolkinderen mee, die samen met de wereldster de hymne Seeds of Hope zullen zingen.
Inspiratie voor kinderkoren
“Ik hoorde dat er in Arnhem workshops zijn geweest over duurzaamheid. Kinderen hebben daar allerlei stenen verzameld. Op de Springplank-school in Amsterdam zijn er weer andere lessen geweest. Ik vind het geweldig dat EDEN gebruikt wordt om er kinderkoren mee op te richten. In elke stad maakt dus de lokale gemeenschap van EDEN een paradijs. Geen perfecte professionele koren, maar pure kinderen op wie dit project hopelijk een blijvend effect zal hebben.”
Aan het eind van DiDonato’s verhaal staat Händels aria Ombra mai fù, waarin koning Xerxes de schoonheid en schaduw van een plataan bezingt. Vormt de verbazing over een mooie boom het antwoord op Ives’ onbeantwoorde vraag? Is het zo simpel?
Het is even stil. “Ja, met die gedachte kan ik helemaal meegaan. Ondanks de zwaarte van het klimaatthema zijn er altijd bomen, bloemen, kinderen. De hoofdlijnen in het nieuws moeten we niet over het hoofd zien, maar laten we vooral ook naar de schoonheid van de aarde kijken. Naar een plataan.”
EDEN van Joyce DiDonato en Il Pomo d’Oro olv Maxim Emelyanychev is op 6 maart in Musis Arnhem (musisenstadstheater.nl) en op 8 maart in het Amsterdamse Concertgebouw (concertgebouw.nl). Het album is verschenen bij Erato.
